Is de COVID-19-pandemie in België een bedreiging voor de democratie?

Artikel geschreven door Laurence Dalcq, verantwoordelijke digitaal project, RCN G&D
Vertaling door: Joke F.J. Nuytten

Op 15 september vieren we de Internationale Dag van de Democratie, een gelegenheid om de toestand van de democratie in de wereld gade te slaan. Het volk is er soeverein en gelijkheid, vrijheid, respect voor de mensenrechten en stemrecht vormen de pijlers ervan. Wat is de stand van zaken in tijden van een gezondheidscrisis? Vormt de COVID-19-pandemie een bedreiging voor de democratie? Wat is de plaats van de burger in de besluitvorming over de gezondheidsmaatregelen?

Het belang van de rechtsstaat

De rechtsstaat[1] wordt gekenmerkt door de prominente positie van het recht en het feit dat iedereen aan de wet onderworpen is. Dit systeem gaat uit van een evenwicht tussen de verschillende machten. In België is de staat verdeeld over drie machten: de wetgevende macht, de uitvoerende macht en de rechterlijke macht. Elk van deze machten controleert en beperkt de andere machten. Elke burger is verantwoordelijk voor de goede werking van dit systeem en moet toezien op de eerbiediging van de democratie en de daaruit voortvloeiende grondrechten. Meer dan ooit wordt door de COVID-19-pandemie de fundamentele rol benadrukt van burgerorganisaties, organisaties en federaties die werken aan het in standhouden van de rechtsstaat.

De parlementen staan per definitie garant voor onze rechten en vrijheden. Hun rol bestaat erin de burgers te vertegenwoordigen. Volgens Éric Gillet, Voorzitter van RCN Gerechtigheid & Democratie, gaat de rechtsstaat de laatste twee decennia echter achteruit, doordat wetgevers en beleidsorganen justitie geleidelijk aan verwaarloosd hebben[2]. Hij stelt dat “zowel de burgers als de politieke wereld, die hen vertegenwoordigt en namens hen de macht uitoefent, niet langer bewust zijn van het belang van justitie voor het voortbestaan van de democratie”.

Éric Gillet betoogt voorts dat het marktdenken waaraan justitie zou worden onderworpen, de toegang van de burgers tot justitie beperkt. Vanuit dat oogpunt zou justitie niet worden erkend voor wat zij is: een essentiële dienst, die dit des te meer is in tijden van pandemie. Tegelijkertijd wijst Éric Gillet op het feit dat er meer beslissingen genomen worden met minder rechters “zoals in een fabriek” en duidt hij op de ontmenselijking van justitie door het gebruik van artificiële intelligentie. Volgens hem wordt er overigens buitensporig gebruik gemaakt van dit laatste onder het mom van COVID-19 en leidt dit ertoe dat de pleidooien verdwijnen.

De uitholling van onze grondrechten in tijden van pandemie en de geleidelijke afkalving van de rechtsstaat kunnen leiden tot ingedommelde democratieën en zelfs tot meer autoritarisme. De rechtsstaat is de enige garantie voor onze democratieën en moet absoluut beschermd worden.

Gebruik van de democratie in tijden van crisis

Democratie is van fundamenteel belang om de COVID-19- pandemie wereldwijd het hoofd te bieden. De VN-secretaris-generaal, António Guterres zei het al: “Terwijl de wereld met COVID-19 te kampen heeft, speelt de democratie een essentiële rol in die zin dat ze het vrije verkeer van informatie garandeert, alsook deelname aan de besluitvorming en de toepassing van het beginsel van verantwoording in het kader van de strijd tegen de pandemie”[3].

Deze gezondheidscrisis dwingt staten overal ter wereld nu al 18 maanden lang om buitengewone maatregelen te treffen. Deze maatregelen moeten de rechtsstaat, de internationale normen en de mensenrechten in acht nemen (meer bepaald: vrijheid van meningsuiting en persvrijheid, vrijheid van informatie, vrijheid van vereniging en vergadering). Ze moeten ook noodzakelijk en proportioneel zijn en mogen niet discrimineren. Regeringen en alle burgers zijn verantwoordelijk om te zorgen dat dit het geval is. Middenveldorganisaties spelen daarbij een cruciale rol. Ze nemen onder andere actief deel aan solidaire wereldburgerschapseducatie, aan mediawijsheid en aan de strijd tegen gendergerelateerd geweld (wat verergerd is tijdens de lockdown).

Op 3 mei jongstleden, ter gelegenheid van de Werelddag van de persvrijheid, heeft de Raad van Europa zijn bezorgdheid geuit over de aanvallen en bedreigingen van journalisten in verschillende delen van Europa[4]. Persvrijheid is één van de grondbeginselen van de democratie, omdat zij analyse van – en kritiek op de maatregelen genomen door de regeringen mogelijk maakt.

Meer recent, afgelopen juli, bracht de Europese Commissie haar rapport van 2021 uit over de rechtsstaat[5]. Daarin beschrijft ze de algemene situatie van de rechtsstaat in de Europese Unie; er werden bepaalde verbeteringen opgemerkt ten opzichte van het rapport van 2020, maar in sommige lidstaten werden er negatieve ontwikkelingen vastgesteld. Wat België betreft, wijst de Europese Commissie op een gebrek aan beschikbare personele en financiële middelen voor het justitiesysteem, een gebrek aan coherente, betrouwbare en uniforme justitiële gegevens en de lange wachttijden in bepaalde hoven van beroep.

In België hebben La Ligue des droits humains (LDH) en haar Nederlandstalige evenknie de Liga voor Mensenrechten een vordering ingesteld tegen de staat omdat ze twijfelen aan de wettigheid van de ministeriële besluiten (gebrek aan parlementaire goedkeuring) van de minister van binnenlandse zaken. De voorzitster van de LDH, Olivia Venet verklaarde afgelopen februari dat “deze concentratie van de macht in handen van de uitvoerende macht zonder dat er een parlementaire controle is, niet langer te tolereren valt”[6]. In het verlengde hiervan veroordeelde de rechtbank van eerste aanleg van Brussel de Belgische staat en kregen de autoriteiten 30 dagen de tijd om de tekst van een “pandemiewet” op te stellen teneinde een democratisch kader te scheppen ter onderbouwing van de beslissingen. Afgelopen mei heeft de Belgische culturele sector een vordering ingesteld tegen de staat. De sector hekelde de onwettigheid van de uitvoeringsmaatregelen en de vermeende discriminatie ten opzichte van bepaalde andere sectoren die door de regering wél als essentieel werden beschouwd.[7]

Deze voorbeelden tonen het belang aan van de rol van justitie en burgermobilisatie bij de bescherming van de rechtsstaat, meer bepaald in het kader van de COVID-19-pandemie.

[1] Rechtsstaat: de heerschappij van het recht en het feit dat iedereen aan de wet onderworpen is. De naleving van deze rechtsstaat gebeurt in wezen tussen plichtendragers en rechtenhouders, in een op de mensenrechten gebaseerde benadering. De rechtsstaat regelt per definitie alle geledingen van de samenleving, van het maatschappelijk middenveld tot de politieke gezagdragers, die hun relaties moeten verankeren in een wettelijk vastgelegde wederzijdse verantwoording. Aangezien gerechtigheid primeert, bevordert het initiatief de gelijkheid van iedereen voor de wet en de onderwerping van iedereen (overheid en burgers) aan de wet.

[2] Éric Gillet, EG. (2021, 10 februari). Prenons garde à ne pas tomber dans les simulacres de la démocratie. [vrije vertaling: We moeten oppassen dat we niet in een schijndemocratie vervallen.] [https://www.lalibre.be/debats/opinions/2021/02/10/prenons-garde-a-ne-pas-tomber-dans-des-simulacres-de-democratie-IGWX5N2BIVAKTCFFEICHRTK3QQ/

[3] Verenigde Naties. Internationale Dag van de Democratie. https://www.un.org/fr/observances/democracy-day

[4] Raad van Europa. Journalisme et covid-19 : La liberté de la presse est essentielle en temps de crise. [vrije vertaling: Journalistiek en Covid-19: Persvrijheid is essentieel in crisistijd] https://www.coe.int/fr/web/portal/-/journalism-and-covid-19-press-freedom-is-essential-in-times-of-crisis

[5] Europese Commissie. Rapport 2021 sur l’État de droit. [vrije vertaling: Rapport van 2021 over de rechtsstaat] https://ec.europa.eu/info/sites/default/files/communication_2021_rule_of_law_report_fr.pdf

[6] RTBF. La Ligue des droits humains attaque l’État belge en justice : “On demande au Parlement d’adopter un cadre légal“ pour les mesures sanitaires. [Vrije vertaling: La Ligue des droits humains daagt de Belgische staat voor de rechtbank : “We vragen het Parlement om een wettelijk kader te scheppen”] https://www.rtbf.be/info/belgique/detail_la-ligue-des-droits-humains-attaque-l-etat-belge-en-justice-les-mesures-sanitaires-doivent-faire-l-objet-d-un-debat?id=10702877

[7] Le Soir. Coronavirus : le secteur culturel attaque l’État en justice. [vrije vertaling: Coronavirus: de culturele sector daagt de staat voor de rechtbank]
https://www.lesoir.be/370700/article/2021-05-06/coronavirus-le-secteur-culturel-attaque-letat-en-justice